In gesprek met … psychiater Sanne Hendriks

Sanne werkt sinds 2019 voor Dimence. Al snel ging ze zich bezighouden met het thema slaap. “Slaap is heel belangrijk. Voldoende en kwalitatief goede slaap zorgt ervoor dat we fit zijn, dat we energie hebben en dat onze hersens goed werken. Door te weinig slaap ben je vatbaarder voor psychische klachten. Helemaal als er al sprake is van een psychiatrische kwetsbaarheid, dan kunnen die klachten sneller tot uiting komen.”

Slaapproblemen bij psychiatrische kwetsbaarheid

Omdat Sanne niet alleen bij het Specialistisch Centrum voor Bipolaire Stoornissen (SCBS) werkt, maar ook bij het team Psychiatrie en Zwangerschap, concentreerde haar blik zich op de doelgroep van zwangere vrouwen. Bij zwangere vrouwen is er vaak sprake van slaapproblemen, ook als er geen psychische kwetsbaarheid is. De zwangere vrouwen die Sanne ziet hebben psychiatrische problemen als depressies, angststoornissen, bipolaire- en psychotische stoornissen. Sanne kreeg veel verzoeken voor het uitschrijven van slaapmedicatie. Het verstrekken van pillen voelde niet altijd als de enige en beste oplossing voor het slaapprobleem. Dat wilde ze anders doen. Hoe zouden haar collega’s hiermee omgaan? Ze ging op zoek naar richtlijnen om de slaapproblemen te lijf te gaan: “Maar die waren er niet. Vaak worden er medicijnen voor het slapen voorgeschreven terwijl deze er niet voor geregistreerd zijn.”

Onderzoek naar therapievormen

Dat was voor Sanne de reden dat ze samen met collega Bart Geerling (verpleegkundig specialist ggz en hoofd SCBS) een onderzoek heeft gedaan binnen de centra die aangesloten zijn bij het Landelijk Kenniscentrum Psychiatrie en Zwangerschap (LKPZ) in Nederland. Met dit onderzoek wilden ze achterhalen welke interventies er worden ingezet om slaapproblemen bij zwangere vrouwen met een psychiatrische stoornis te behandelen. "De uitkomst was dat medicatie het meest (ruim 80%) wordt ingezet om slaapproblemen te bestrijden. Bijna even vaak werden psycho-educatie en ontspanningsoefeningen geadviseerd. Maar als je de wetenschappelijke literatuur raadpleegt, dan blijkt cognitieve gedragstherapie het beste resultaat te geven om de slaap te verbeteren. Deze therapie wordt geadviseerd door iets meer dan de helft van de mensen die de vragenlijst hebben ingevuld en daar valt dus nog wel winst te behalen."

Cognitieve gedragstherapie eerste keuze

Van alle zwangere vrouwen heeft meer dan vijftig procent last van slaapproblemen. En dat loopt zelfs op tot tachtig procent in de laatste drie maanden van de zwangerschap. Bij vrouwen met een psychiatrische kwetsbaarheid vergroot het de kans op een verslechtering van het toestandsbeeld. Dat is een belangrijke reden om iets aan de slaapproblemen te doen. Zoals al aangegeven, is cognitieve gedragstherapie de eerste keuze als therapievorm. Deze therapie kun je in een groep, individueel of online volgen bij Dimence.

Soms is medicatie toch een betere keuze. Bijvoorbeeld wanneer andere interventies niet effectief zijn, er sprake is van ernstige slaapproblemen en/of er sprake is van een ernstige psychiatrische stoornis waarbij de kans op een terugval vergroot wordt door slaaptekort. De voordelen van de medicatie moeten afgewogen worden tegen eventuele bijwerkingen en risico’s voor het ongeboren kind. In het algemeen kan gesteld worden dat medicatie zo laag als mogelijk, maar zo hoog als noodzakelijk gedoseerd dient te worden.

Wanneer spreek je van een slaapprobleem?

Bij een slaapprobleem kan er moeite zijn met inslapen, doorslapen of vroeg ontwaken. Of een combinatie daarvan. Sanne geeft aan dat over het algemeen iemand zeven à acht uur slaap per nacht nodig heeft. “Maar wat iemand nodig heeft, verschilt natuurlijk van persoon tot persoon. De een heeft met vijf uurtjes al genoeg , terwijl de ander tien uur slaap nodig heeft. Je kijkt dus vooral of er een duidelijk verschil is met hoeveel iemand normaal gesproken slaapt en het moment van slecht slapen.”

Niet alleen de duur, maar ook de kwaliteit van de slaap is belangrijk. Veel mensen denken dat alcohol of cannabis gebruiken helpt om beter te slapen. Maar dat raadt Sanne af: “Je valt er wel snel door in slaap, maar je slaapt onrustig en wordt vaak wakker ’s nachts. Daardoor heb je een minder diepe en kwalitatief goede slaap.”

Is dromen een goed teken?

Iedereen droomt. Alleen kan de een zich er iets van herinneren en de ander niet. Maar zeggen dromen iets over de kwaliteit van je slaap? “De wetenschap is er nog niet uit over de betekenis van dromen. Dromen hoeven in principe niet erg te zijn, behalve bijvoorbeeld als er frequent sprake is van nachtmerries. Dat zorgt ervoor dat mensen ontwaken en daardoor onrustig of slecht slapen. Dit gebeurt bijvoorbeeld bij mensen die iets naars hebben meegemaakt of daardoor zelfs een posttraumatische stressstoornis (PTSS) hebben gekregen. Ze hebben als gevolg hiervan nachtmerries tijdens de slaap. Dan is het natuurlijk belangrijk om daar actie op te ondernemen.”

Los het onderliggende probleem op

Mensen die slecht slapen, kunnen spanning op gaan bouwen op het moment dat de nacht er weer aankomt. Het is niet de bedoeling dat mensen angst ontwikkelen om te gaan slapen. In dat geval helpt cognitieve gedragstherapie volgens Sanne meestal erg goed. Ze geeft aan dat je slaapmedicatie moet zien als iets tijdelijks. “Je neemt er het onderliggende probleem niet mee weg, dus je lost niets op. Het is een niet natuurlijke manier om het slapen te beïnvloeden. Eigenlijk wil je liever dat de slaap zich op een natuurlijke manier weer herstelt.”

Kip of ei?

Is er bij slaapproblemen ook sprake van een kip-ei-verhaal: wat was er eerder het slechte slapen of de mentale problemen? “Het kan allebei” geeft Sanne aan. ”Mentale problemen kunnen invloed hebben op je slaap. Maar het kan ook zo zijn dat door slecht slapen psychische klachten worden uitgelokt.”

De open deuren blijven belangrijk

Alhoewel de meeste mensen het bekende rijtje met open deuren voor een goede nachtrust zo kunnen opdreunen, kan het toch niet vaak genoeg benadrukt worden. Ook door Sanne: “Structuur en regelmaat zijn heel belangrijk. Dat betekent dus elke dag rond dezelfde tijd naar bed gaan. En dat geldt ook voor het opstaan. Verder is het belangrijk dat je overdag voldoende beweging hebt, zorg dat je naar buiten gaat, voldoende zonlicht krijgt en voldoende ontspanning hebt. Ga niet teveel op schermen van laptop, tv of mobieltje kijken voordat je gaat slapen. Gebruik ’s avonds niet teveel cafeïne houdende dranken, zoals koffie, drink geen alcohol en niet roken.”

Vergeten we nog wat?

De focus ligt bij een ggz-instelling op de mentale problemen. Toch is het belangrijk om ook fysieke problemen te monitoren, want ook die kunnen slaapproblemen veroorzaken. “Ja!” beaamt Sanne. “Daarom krijgen al onze cliënten ieder jaar een somatische screening aangeboden. Naast een lichamelijk onderzoek wordt er ook een vragenlijst afgenomen met onder andere vragen over lichamelijke gezondheid, slaap, leefstijl en conditie.”